Հայկական մշակույթը Ք.ա. VI-IV դարերում: Հնագիտական նյութերի և գրավոր սկզբնաղբյուրների սակավության պատճառով Արարատյան թագավորության անկմանը հաջորդող երեք դարերի մշակույթը համեմատաբար վատ է ուսումնասիրված:
![Արգիշտի 1-ինի օրոք կառուցված Էրեբունիի սյունազարդ բակը Ք.Ա. 782 թ. (վերակազմւթյուն)](http://www.historyofarmenia.am/cms/image.php?image=http://www.historyofarmenia.am/content_images/image/Patmutyan%20hanragitaran/Erebuni_syunazard_amroc@.jpg&width=150&height=129)
![Արգիշտի 1-ինի օրոք կառուցված Էրեբունիի միջնաբերդի մուտքի սյունասրահը (Ք.ա. 782 թ.)](http://www.historyofarmenia.am/cms/image.php?image=http://www.historyofarmenia.am/content_images/image/Patmutyan%20hanragitaran/Erebuni_mijnaberdi_syunazard_mutq@.jpg&width=0&height=0)
![Արգաշտի 1-ինի օրոք կառուցված Էրեբունիի միջնաբերդի մուտքի սյունասրահը(Ք.ա. 782 թ.)](http://www.historyofarmenia.am/cms/image.php?image=http://www.historyofarmenia.am/content_images/image/Patmutyan%20hanragitaran/Erebuni_mijnaberdi_syunazard_mutq@.jpg&width=150&height=108)
Դարաշրջանի գյուղական բնակարանների պատկերավոր նկարագրությունր թողել է հույն զորավար և պատմիչ՝ Քսենոփոն Աթենացին, որը՝ Ք.ա. 401 թ. անցել է Հայաստանով: Հարավային Հայաստանի տները, ի տարբերություն կենտրոնական շրջանների բնակարանների, աշտարակավոր էին, որր, հավանաբար, պայմանավորված էր
պաշտպանական նպատակներով: Այլ էր Հայաստանի կենտրոնի և Հյուսիսի գյուղական բնակավայրերի համայնապատկերը: Այս շրջանների բնակարանները ստորգետնյա էին և ունեին երկու մուտք: Մեկով իջնում էին մարդիկ, իսկ երկրորդը նախատեսված էր անասունների համար: Այդ տիպի տները հայկական ժողովրդական բնակարանի գլխատան նախատիպն են ներկայացնում:
![Քսենոփոն](http://www.historyofarmenia.am/cms/image.php?image=http://www.historyofarmenia.am/content_images/image/Patmutyan%20hanragitaran/xenophon.jpg&width=150&height=232)
Պատմաշրջանի նյութական մշակույթը բնութագրում են պեղումներից հայտնաբերված նյութերը: Խեցեգործությունը ներկայացված է սափորներով, անոթներով և ըմպանակներով, որոնք իրենց զուգահեռներն ունեն Հայաստանին հարակից ընդարձակ տարածաշրջանում (Փոքր Ասիա, Այսրկովկաս, Իրան) ու կապող օղակ են Արարատյան թագավորության և Հելլենիստական դարաշրջանի կավագործական արտադրանքի միջև: Մետաղագործությունը ներկայացված է զինագործական արտադրանքով և հասարակ զարդերով: Հայաստանում գտնվել են նաև արծաթյա ամանեղենի բազմաթիվ նմուշներ, մասնավորապես Աքեմենյան ժամանակաշրջանում լայն տարածում ստացած պտյակներ (ռիտոններ); Դրանք եղջյուր հիշեցնող անոթներ են, որոնք ներքևի մասում կենդանակերպ են:
Նյութական մշակույթի հետազոտությունը հիմք է տվել ուսումնասիրողներին պեղածո նյութերը բաժանել երկու մասի: Առաջինը կազմում են այն նյութերը, որոնք վերաբերում են հասարակ բնակչության ամենօրյա կյանքին և անմիջականորեն կիրառվել են ժողովրդի կենցաղում:
Պեղված հուշարձանների և իրերի երկրորդ խումբը կապված է հայ հասարակության վերնախավի կյանքի ու կենցաղի հետ: Ուշագրավ է, որ հիշատակված երկու խմբերից յուրաքանչյուրը հատկանշում է մշակութային զարգացման և կողմնորոշումների յուրօրինակ ուղի: Հասարակ ժողովրդի կյանքում տարածված առարկաները բազմաթիվ առնչություններ ունեն Հայկական լեռնաշխարհի բրոնզեդարյան և վաղերկաթեդարյան մշակույթի հետ և շարունակում են նախորդ պատմաշրջանի նյութական մշակույթի ավանդույթները: Եվ հակառակը, վերնախավի կենցաղի հետ կապված նյութերը վկայում են Աքեմենյան Իրանի մշակույթի հետ առնչությունների մասին: Որոշ մշակութային աղերսներ են եղել նաև Փոքր Ասիայի, Արևելյան Միջերկրածովքի և Հունական աշխարհի հետ:
![Ջուլիանո Ջասսո <<Արա Գեղեցիկի դիակը Շամիրամի առջև>>](http://www.historyofarmenia.am/cms/image.php?image=http://www.historyofarmenia.am/content_images/image/Patmutyan%20hanragitaran/Ara_Geghetsik_dead_body_brought_to_Shamiram.jpg&width=150&height=119)
Պատմաշրջանի հոգևոր մշակույթի կարևոր բաղադրիչներից են առասպելներր, Հին հայկական ժողովրդական վեպը և հնագույն հավատալիքները:
Առասպելները արտացոլում են ժողովրդի նախնական աշխարհայացքը, պատկերացումները բնության, հասարակության մասին և հնագույն գրականության ուշագրավ տեսակներից մեկն են: Հայկական ամենանշանավոր առասպելներից է Հայկի և Բելի մասին զրույցր: Որոշ տարբերություններով այն ավանդված է Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմությունում» և Անանուն պատմիչի երկում, որր, որպես ներածություն, կցված է Սեբեոսի «Պատմությանը»: Նրա արձագանքները առկա են նաև Անանիա Շիրակացու աշխատություններում; Այստեղ Հայկը հանդես է գալիս որպես ազատասեր ու ըմբոստ հսկա, որը մերժում է հնազանդվել Ասորեստանի տիրակալ բռնակալ Բելին: Ճակատամարտում սպանելով իր դեմ արշաված Բելին՝ Հայկը Հաստատում է իր երկրի՝ Հայքի, անկախությունը: Վերոհիշյալ պատմական երկերում ամբողջական ձևով պատմվում է Արա Գեղեցիկի և Շամիրամի
առասպելը: Այն այնպիսի լայն տարածում է ունեցել, որ նրա որոշ հատվածներ արտացոլվել են նաև անտիկ հեղինակների երկերում, մասնավորապես նշանավոր փիլիսոփա Պլատոնի «Հանրապետություն» աշխատությունում: Մովսես Խորենացին ավանդել է նաև Արամի, Տորք Անգեղի ավանդազրույցները:
![Վարդգես Սուրենյանց <<Արա Գեղեցիկ և Շամիրամ>> (1899) Հայկական ազգային պատկերասրահ](http://www.historyofarmenia.am/cms/image.php?image=http://www.historyofarmenia.am/content_images/image/Patmutyan%20hanragitaran/ara%20geghecik.jpg&width=150&height=324)
Հայոց պատմության հնագույն դրվագները ներկայացված են հին հայկական ժողովրդական վեպում: Այն պատմում է պատմական անցուդարձերի մասին, սակայն ժամանակագրական մեծ շեղումներով և հաճախ միահյուսված առասպելների հետ: Վիպասաններն ու գուսաններր դարերի ընթացքում այն մշակել են և ենթարկել զգալի փոփոխությունների: Հնագույններից է Տիգրան Երվանդյանի և Աժդահակի վեպը, որը առասպելախառն հիշողություն է հայերի ու մարերի փոխհարաբերությունների մասին:
Ավանդություններն ու վիպական ղրույցները արժեքավոր աղբյուր են հայերի վաղնջական հավատալիքները և հնագույն աստվածների դիցարանը հետազոտելու համար:
![Ջուլիանո Ջասսո <<Հայկ Նահապետը նետահարում է բելին>>](http://www.historyofarmenia.am/cms/image.php?image=http://www.historyofarmenia.am/content_images/image/Patmutyan%20hanragitaran/Legendary%20Armenian%20Patriarch,%20Hayk%20defeats%20Bel%20of%20Babylon%20with%20his%20arrow%20by%20Juliano%20Zasso%20(1833-1889).jpg&width=150&height=116)
![Հայկ Նահաետի արձանը Երևանում](http://www.historyofarmenia.am/cms/image.php?image=http://www.historyofarmenia.am/content_images/image/Patmutyan%20hanragitaran/Hayk-Nahapet.jpg&width=150&height=206)
Հայերի Տորք աստծո պաշտամունքը տարածված է եղել նաև փոքրասիական մի շարք ժողովուրդների շրջանում: Խեթական թագավորությունում նա հայտնի էր Տարկու անունով և կարևոր տեղ էր զբաղեցնում դիցարանում: Մովսես Խորենացու ավանդած առասպելում
Տորքը կոչվում է Անգեղ, այսինքն՝ «Տգեղ», բայց հնագույն ժամանակներում, հավանաբար, «Անգեղյա» նշանակել է «Անգեղի սերնղից»: Անգեղը ևս հայկական հնագույն աստվածների թվին է պատկանում, իսկ նրա անունր տոտեմական ծագում ունի և կապվում է «անգղ» թռչունի հետ;
![Եղիշե Թադևոսյան <<Տորք Անգեղ>> առասպելական հերոս (էսքիզ. 1910-ական թթ.): Հայաստանի ազգային պատկերասրահ](http://www.historyofarmenia.am/cms/image.php?image=http://www.historyofarmenia.am/content_images/image/Patmutyan%20hanragitaran/Torq_angex.jpg&width=150&height=191)
Արան տեղական ծագում ունեցող հնագույն աստված է: Նախապես նրա պաշտամունքը աղերսվել է երկրագործության, ցանքի և գարնանր աճող բուսականության հետ: Մեռնող ու հարություն առնող աստվածների պաշտամունքր լայնորեն տարածված էր Հին Արևելքում, և Արայի կերպարը իր զուդահեռներն ունի հնագույն շատ ժողովուրդների դիցարանում: Հինարևելյան ազդեցության ներքո Արան սկսում է հանդես գալ Շամիրամի հետ միասին: Շամիրամն ասորեստանյան դիցաբանի պտղաբերության և սիրո աստվածուհին էր ու աչքի էր ընկնում իր վավաշոտությամբ: Նրա պաշտամունքր բազմաթիվ հետևորդներ էր ձեռք բերել Հայաստանում, իսկ կերպարը կապակցվել էր Արայի կերպարի հետ: Արայի և Շամիրամի հետ![Վահագն Վիշապաքաղ (հեղինակ` Կ.Նուրիջանյան)](http://www.historyofarmenia.am/cms/image.php?image=http://www.historyofarmenia.am/content_images/image/Patmutyan%20hanragitaran/Vahagn_vishapaqax.JPG&width=5&height=6)
Հայաստանում պաշտվում էին նաև արալեզներ կոչվող ոգիները: Նրանք համարվում էին շներից սերված և հնագույն հավատալիքների համաձայն լիզում էին հայրենիքի համար ընկած հերոսների վերքերն ու հարություն տալիս նրանց:
Պատմահայրը գրի է առել և սերունդներին ավանդել Վահագն աստծո մասին բացառիկ արժեք ունեցող ժողովրդական ստեղծագործություններից մեկը, որր պատկերում է պատանի աստվածության ծնունդը:
Աղբյուրը՝
Հայոց պատմություն: Հնագույն ժամանակներից մինչև մեր օրերը: Երևան 2012 թ., էջ 152-156
Մարգարյան Հ.
ՎԻՃԱԿԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ
Քարտեզներ
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԼԵՌՆԱՅԻՆ ՂԱՐԱԲԱՂԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՎԱՐՉԱԿԱՆ ՔԱՐՏԵԶ (2012 Թ.)
Դիտումներ - 4095
Փաստաթղթեր
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆԸ 1918-1920 թթ.(ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ) Փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու
![](http://www.historyofarmenia-am.armin.am//cms/image.php?image=http://www.historyofarmenia-am.armin.am/images/menus/1439/HH_qax_patm_pastatuxt.jpg&width=50)
Դիտումներ - 2355
ՀոդվածներԱրցախյան շարժման և ԼՂՀ պատմության կեղծարարությունն ու նենգափոխումը ադրբեջանական դասագրքերում
Դիտումներ - 787
ՆՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՕՐԱՑՈՒՅՑ
ՀՀ, ք. Երևան,
Ալեք Մանուկյան 1,
ԵՊՀ 2-րդ մասնաշենք,
5-րդ հարկ,
Հեռ.` + 37460 71-00-92
Էլ-փոստ` info@armin.am
Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են: Կայքի նյութերի մասնակի կամ ամբողջական օգտագործման, մեջբերումների կատարման դեպքում հղումը պարտադիր է` www.historyofarmenia.am
Ալեք Մանուկյան 1,
ԵՊՀ 2-րդ մասնաշենք,
5-րդ հարկ,
Հեռ.` + 37460 71-00-92
Էլ-փոստ` info@armin.am
Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են: Կայքի նյութերի մասնակի կամ ամբողջական օգտագործման, մեջբերումների կատարման դեպքում հղումը պարտադիր է` www.historyofarmenia.am