• Նորություններ
• Հղումներ
• Գործընկերներ
• Կայքի Քարտեզ

 Արարատյան թագավորության մշակույթը: Հայաստանում բրոնզեդարյան նյութական և հոգևոր մշակույթի ավանդույթները պահպանվում և իրենց հետագա զարգացումն են ապրում Արարատյան թագավորության շրջանում:

 Թագավորության քաղաքական, տնտեսական և մշակութային կյանքում կարևոր դեր էին կատարում ամրոցներն ու տաճարները: Խոշոր բնակավայրերը հիմնավորապես ամրացվում էին պարիսպներով: Բնակատեղի կենտրոնում տեղադրված էր միջնաբերդը, որն ապաստան էր ծառայում երկարատև պաշարումների ժամանակ: Ամրոցատիպ ճարտարապետական հուշարձաններից հատկապես լավ են ուսումնասիրված Էրեբունին և Թեյշեբաինին: Հարուստ հնագիտական նյութ է հայտնա¬բերվել նաև պատմական Հայաստանի՝ ներկայումս Թուրքիայի և Իրանի սահմաններում գտնվող տարածքներում; Բերդաքաղաքների պեղումների ժամանակ բացվել են նաև պաշտամունքային զանազան կառույցներ: Արարատյան թագավորության պաշտամունքային կառույցների շարքում բացառիկ տեղ էր զբաղեցնում տերության գլխավոր սրբավայրում՝ Մուսասիրում գտնվող Խալդի աստծո տաճարը: Եզակի նշանակություն ունեցող այդ կառույցի ճարտարապետական տիպի մասին կարելի է պատկերացում կազմել Սարգոն II-ի (722-705) պալատի բարձրաքանդակի պատկերից՝ ասորեստանցիների կողմից Խալդիի տաճարի գրավման և կողոպտման տեսարանից: Մուսասիրի տաճարը լիովին տարբերվել է Հին Արևելքում հայտնի պաշտամունքային կառույցներից և հիշեցնում է Հին Հունական դասական տաճարների նախատիպը: Տաճարը կառուցվել է բարձր դիրք ունեցող հարթակի վրա և ունեցել է ճակտոնով ավարտվող երկթեք տանիք: Տաճարի մուտքի երկու կողմերում կանգնեցված են եղել երկու արձաններ, իսկ ճակատը զարդարվել է խոյակներով պսակված վեց սյուներով: Ասորեստանցի արվեստագետը պատկերել է նաև ուռուցիկ միջնամաս ունեցող կլոր վահաններ, որոնք տեղադրված են սյուների և ճակատային պատի վրա: Այդ վահաններր լավ հայտնի են Արարատյան թագավորության ժա¬մանակաշրջանի հուշարձանների՝ Թոփրաք կալեի (Ռուսախինիլի), Ալթին թեփեի (Բարձր Հայք), Ադիլջեվազի (Արծկեի մոտ) և այլն պեղումներից: Վահաններով զարդարում էին ճարտարա¬պետական հուշարձանների ներքին Հորինվածքը:

 Արարատյան թագավորության ճարտարապետական արվեստի համար բնութագրական է եղել շինություններր ներսից ներկերով ու բազմագույն քարերով զարգարելոլ արվեստը: Զարդարվեստի փայլուն նմուշներ են Արին-բերդի (էրեբունի), Կարմիր բլուրի (Թեյշեբաինի) շինություններում հայտնաբերված որմնանկարներր: Դրանք բազմագույն են և վկայում են Արա-րատյան թագավորության ճարտարապետության մեջ գույնի առանձնահատուկ դերի մասին; էրեբունիի որմնանկարներից մեկում պատկերված է թագավորական որսի տեսարան, որի մասնակիցներից են ինքը՝ արքան, նրա մերձավոր մեծատոհմիկներր, այրուձին ու հետևազորը: Սակայն, ընդհանուր աոմամբ, քարի վրա կատարված նախշազարդերն աննշան դեր էին կատարում թագավորության ժամանակաշրջանի շինությունների ներքին ու արտաքին հարդարանքում: Քանդակագործու թյունը, քարի վրա փորագրությունր ճարտարապետությունր լրացնող ու հարստացնող գործառույթ էին Արարատյան թագավորու¬թյան հուշարձաններում: Փորագրության արվեստր զարգացում ու տարածում չէր ստացել նույնիսկ ժայռերի մեջ փորված անձավային շինություններում:

 Արարատյան թագավորության ժամանակներից պահպանվել են նաև ժայռափոր շինություններ ու խորշեր, որոնք տարբեր գործառույթ են ունեցել: Դրանց մի մասր պաշտամունքային բնույթ է կրել և կոչվել է «Խալդիի դռներ»: Այդ տիպի հուշարձաններից նշանավոր է Վանի «ՄՀերի դուռ» անվանումը ստա¬ցած ժայռախորշը, որր գտնվում է ավելի քան 5 մետր բարձ¬րության վրա: Աստիճաններր տանում էին դեպի խորշի մուտքր, իսկ ժայռի ստորոտում գտնվում էր պաշտամունքային ստոր¬գետնյա մեկ այլ շինություն; «Մհերի դուռ» խորշը հայտնի է կրոնական բնույթի սեպագիր արձանագրությամբ, որր փորագրվել է Իշպուինիի (825-810) և Մենուայի (810-786) օրոք: Լայն ճանաչում են ստացել նաև Վանի ժայռի մեջ փորված արհեստական անձավները և ընդարձակ շինություններր: Անձավների մի մասը, հավանաբար, դամբարանի դեր է կատարել:

 Արարատյան թագավորությունում զարգացման բարձր մա¬կարդակի էին հասել գեղարվեստական արհեստագործության այլևայլ ճյուղերը, Հատկապես մետաղագործությունը: Մետաղյա իրերը հաճախ պատրաստվում էին թագավորի և մերձավոր շրջապատի պատվերով, աչքի էին ընկնում առանձնահատուկ շքեղությամբ և զարդարանքի հարստությամբ: Դրանցից են առյուծների ու ցուլերի դրվագված պատկերներ կրող դեկորատիվ վահանները, որոնք զարդարված են երեք գոտիներով: Այդպիսի վահաններ պատրաստվում էին ոսկուց, արծաթից ու բրոնզից: Իրենց զարդապատկերներով ու շքեղությամբ ուշադրություն են գրավում նաև բրոնզյա սաղավարտներն ու կապարճները:

 Տաճարները զարդարված են եղել թագավորների բրոնզյա մեծ արձաններով, բրոնզե քանդակներով ու արձանիկներով: Առարկաները հաճախ ոսկուց էին և ագուցվում էին թանկագին քարերով: Բարձր վարպետության էին հասել նաև խեցեգործ արհեստավորները:

 Արարատյան թագավորության պետական կրոնում կենտրոնական տեղ էր գրավում Խալդի աստվածը: Նա գերիշխող դիրք ուներ դիցարանում և համարվում էր թագավորի հովանավոր աստվածը: Սեպագիր արձանագրություններում, որոնք պատմում են տաճարների շինարարության և նախատեսվող զոհաբերությունների մասին, Խալղիից հետո հիշատակվում են Թեյշեբա և Շիվինի աստվածները: Նրանք միասին առանձնանում են մյուս աստվածների շարքից և կազմում աստվածների գերագույն երրորդություն; Խալդին Արարատյան թագավորությունում տիրապետող դիրք նվաճած ցեղի տեղական աստվածն էր և պատկերվում էր ռազմիկի կերպարանքով: Նա օրհնում էր թագավորին արշավանքի մեկնելիս և օգնում նրան հաղթելու թշնամուն: Խալդի աստծու կինը դիցաբանի գլխավոր աստվածուհի Արուբանին էր: «Մհերի դռան» արձանագրությունում թվարկվում են Արարատյան թագավորության աստվածների անունները և նրանց մատուցվող զոհաբերությունները (ցուլեր, կովեր, ոչխարներ, այծեր և այլն): Պաշտոնական դիցաբանի մեջ էին մտնում նաև նվաճված երկրների ու քաղաքների, հարևան ժողովուրդների աստվածներր: Աստվածները պատկերվում էին մարդու կերպարանքով, սակայն կարելի է հանդիպել նաև կենդանիներին ու թռչուններին բնորոչ առանձին բաղադրիչներ, որոնք, իրենց հերթին, հին տոտեմական պատկերացումների արտացոլում էին:

 Արարատյան թագավորության դարաշրջանից պահպանվել են ավելի քան 600 սեպագիր արձանագրություններ, որոնք գրված են քարի, մետաղյա իրերի և կավե սալիկների վրա: Մեզ են հասել նաև մեհենագրային (հիերոգլիֆային) արձանագրություններ: Վանի թագավորության մեհենագրային համակարգը բաղկացած է շուրջ 300 նշաններից, որոնք դրվել են աջից ձախ, հորիզոնական գրության դեպքում՝ վերից վար (առանց բառանջատման): Մեզ են Հասել շուրջ 1500 մեհենագրային արձանագրություններ և մեհենանշաններ: Վերծանության աոաջին արդյունքների հիման վրա ենթադրվում է, որ մեհենագրային համակարգի լեզուն եղել է հնագույն հայերենը:

 Սեպագիր արձանագրությունները միատիպ են և մեծ մասամբ հաղորդում են թագավորների ձեռնարկած արշավանքների և շինարարական աշխատանքների մասին: Այդ արձանագրությունների թարգմանությունը կապված է զգալի դժվարությունների հետ և լիակատար ու վերջնական համարվել չի կարող:

 Թագավորությունում տարածում ստացած սեպագիր դպրությունը՝ Ք. ա. IX դ. ընդօրինակվել է Ասորեստանից: Ընդ որում փոխ են առնվել ոչ բոլոր նշանները, վերցվածն էլ պարզեցվել է: Մեզ հասած հնագույն արձանագրություններր թվագրվում են՝ Ք.ա. IX դ. 30-ական թվականներով և պատկանում են Սարդուրի I-ի կառավարման ժամանակահատվածին; դրանք կազմված են ասուրերեն լեզվով: Սակայն արդեն հաջորդ թագավորը՝ Իշպուինին, և նրա ժառանգորդներն իրենց վիմագիր Հաղորղումները կատարում էին տեղական լեզվով: Առանձին սեպագիր նշաններով արտահայտվել են ձայնավորներր, երկձայն և եռաձայն վանկերը: Գաղափարագրերն արտահայտել են ամբողջական բառեր և հասկացություններ: Գաղափարագրերի մի տարատեսակն են որոշարկիչներր (դետերմինատիվներ), որոնց շնորհիվ տարբերակվում են որոշ հատուկ անուններ: Օրինակ, ճշգրտորեն նշվում է՝ «ժողովուրդ», թե՞ «երկիր» է կոնկրետ անվան ներքո:  Գրում էին ձախից աջ, առանց բառանջատման:

 Օտար լեզվից փոխառված լինելու հետևանքով Արարատյան թագավորությունում տարածում ստացած սեպագիր դպրությունը ճշգրտորեն չի հաղորդել տեղական լեզվի հնչյունական համակարգը: Ուստի դժվար է որոշել թե ինչպես են արտասանվել սեպագիր արձանագրություններում վկայված բա֊ռերր, ինչը և զգալիորեն դժվարացնում է լեզվի ուսումնասիրությունը: Այդ լեզուն, սովորաբար, ազգակից են համարում Հյուսիսային Միջագետքում բնակվող խուռիների (խուռիերեն) լեզվին: Վերջին ժամանակներս փորձեր են արվել նմանություններ տեսնել այդ լեզուների և դաղստանյան լեզուների միջև: Այն կարծիքն է հայտնվել նաև, որ Արարատյան թագավորության սեպագրերի լեզուն ազգակցություն ունի Հնդեվրոպական նախալեզվի հետ: Առայժմ անմիջական ազգակցական կապ դժվար է մատնանշել հայերենի և սեպագրով ավանդված լեզվի միջև: Փոխարենը հայտնի են բառապաշարային բնույթի բազմաթիվ ընդհանրություններ, որոնք տարբեր կերպ են բացատրվում մասնագետների շրջանում: Ավելի ծանրակշիռ են տեղանունների (Աբիլիանի-Աբեղեանք, Զաբախա-Ջավախք, Ծուլուկի-Ծդուկ, Ծուփա-Ծոփք և այլն) ընդհանրություններր:

 Արարատյան թագավորության հարուստ ու բազմազան մշակույթի ազդեցությունը տարածվել է նրա սահմաններից շատ հեռու՝ հասնելով մինչև Փոքր Ասիա, Միջերկրածովյան շրջան, Կովկաս և Իրան:

Աղբյուրը՝

Հայոց պատմություն: Հնագույն ժամանակներից մինչև մեր օրերը: Երևան 2012 թ., էջ 147-152

Մարգարյան Հ.